Publikacje

Wywiad ze Stefanem Sękowskim

Pana książki zainteresowały chemią bardzo wielu uczniów. Jak to się stało, że Pan został chemikiem?

Moje zainteresowanie chemią zaczęło się w szkole, a dokładniej w I i II klasie gimnazjum Wieczorkowskiego w Rabce. Były to lata szkolne 1937/38 i 1938/39. Przez te dwa lata mieszkałem w Rabce (choć pochodzę ze Lwowa) i trafiłem tam na wspaniałego nauczyciela, pana Sankowskiego. Takiego nauczyciela i takiej szkoły mogę życzyć wszystkim uczniom. Każda lekcja zaczynała się od pokazu jakiegoś efektownego doświadczenia chemicznego, ale to my, uczniowie, musieliśmy umieć objaśnić to, co widzieliśmy. Wielkim zaszczytem było uzyskać prawo do posprzątania po lekcjach lub przygotowania doświadczeń przed lekcjami. Chyba połowa naszej ówczesnej klasy została chemikami.

Wkrótce potem wybuchła wojna

Trzecią i czwartą klasę gimnazjum ukończyłem na tajnych kompletach przebywając w lubelskim, ale doświadczenia chemiczne robiłem nadal podczas okupacji. Przecież do tego, by tlen otrzymać z nadmanganianu potasu wystarcza próbówka. Umiejętności chemiczne przydały się również w konspiracji. W czasie wojny należałem do Armii Krajowej i pracowałem na lubelszczyźnie w tajnej rusznikarni. Robiło się rożne rzeczy, m.in. bomby zapalające. Kwas siarkowy był oddzielony metalową blaszką od mieszaniny chloranu potasu z cukrem, dalej znajdowała się magnezja i termit. Grubość blaszki była tak dobrana, że kwas siarkowy przeżerał ją w ciągu 1/2 - 1 godziny i rozpoczynały się reakcje prowadzące do zapalenia się termitu. Całość formowało się w kostkę szarego mydła i było to nie do ugaszenia. Musiałem wtedy opracowywać nie tylko materiały zapalające. Starsi koledzy powiedzieli "ty jesteś chemik, wiec dbaj, by farby nie wysychały" i zajmowałem się farbami wykorzystywanymi w tajnej poligrafii. Trzeba było zdobywać wiele odczynników, ale wiele pomagali w tym miejscowi aptekarze.

Pod koniec okupacji byłem w Warszawie, potem było Powstanie, wywózka do Niemiec, po wyzwoleniu robiłem maturę w polskiej szkole w Haren an Ems, czyli w Maczkowie. To było przez pewien czas tuz po wojnie czysto polskie miasteczko, a tam poznałem swoją żonę.

Czy po maturze długo Pan się zastanawiał co robić dalej?

Po powrocie do kraju nie miałem cienia wątpliwości co robić i poszedłem na studia na Uniwersytecie Warszawskim. Może wołałbym studia na Politechnice, ale było to zbyt trudne, gdyż musiałem jednocześnie pracować i studiować. Mieszkałem w jednym pokoju z Adamem Hulanickim (obecnie profesor chemii UW). On chodził na wykłady i robił z nich notatki, a ja zdobywałem sprzęt laboratoryjny potrzebny na pracownię.

Na pracownię trzeba było przychodzić z własnym szkłem?

Tak. Uczelnia nie miała praktycznie żadnego sprzętu. Studia były ciężkie, od godziny 14 do 18 codziennie była pracownia. Na kolejne pracownie z rożnych przedmiotów trzeba było zdawać co semestr egzaminy konkursowe i tylko jeden na kilku chętnych uzyskiwał miejsce na pracowni - reszta musiała czekać do następnej okazji. Wiele pomagał mi szef prywatnej firmy dentystycznej, w której wówczas pracowałem. Nie tylko zachęcał mnie do studiowania, ale pożyczał własne, przedwojenne podręczniki chemii - były one wtedy wręcz bezcenne.

A kiedy zaczęła się Pana aktywność jako popularyzatora?

Bardzo wcześnie - byłem wtedy na II roku chemii. Pierwszym moim "dziełem" był.. reportaż radiowy z filtrów miejskich w Warszawie.

A pisanie?

Na początku lat 50. zacząłem pracować w redakcji "Młodego Technika" (na początku nosił on nazwę "Młody Zawodowiec"), związałem się z MT od jego pierwszego numeru aż do dziś. Prowadziłem przede wszystkim stały kącik chemiczny z doświadczeniami, a od czasu do czasu pisałem dłuższe artykuły o chemii. Pisywałem też m.in. do "Chemii w Szkole" i "Horyzontów Techniki". Materiały zamieszczane w kącikach chemicznych w "Młodym Techniku" przekształciły się stopniowo w książki. Nie było to zbyt trudne, gdyż zawsze starałem się unikać drukowania "sieczki" - lubiłem dłuższe cykle.

Skąd czerpał Pan pomysły?

Dużo czytałem, wykonywałem dużo doświadczeń, podpatrywałem rożne reakcje chemiczne "z życia". Najwięcej pomysłów można zaczerpnąć ze starych, XIX-wiecznych podręczników chemii (korzystałem przede wszystkim z podręczników polskich i niemieckich, musiałem się nauczyć czytać książki pisane gotykiem), gdyż opisywano w nich doświadczenia nie wymagające bardzo skomplikowanego sprzętu i trudnych do zdobycia odczynników.

Ile książek ma Pan na swoim koncie?

Około czterdziestu. W serii "Chemia dla Ciebie" ukazało się ich 14. Jednak chyba najważniejsza była dla mnie książka "Z laboratorium w szeroki świat". Opisywałem w nim cały proces od badań naukowych, przez etap wdrażania wynalazku aż do końcowego efektu praktycznego.

Czy wie Pan, ile egzemplarzy Pańskich książek sprzedano?

Trudno jest to dokładnie ocenić. Jeśli chodzi o serie "Chemia dla Ciebie", to prawdopodobnie było to miedzy 600 i 800 tysięcy egzemplarzy. Ponadto niektóre książki miały tłumaczenia na języki obce. Przygotowywanie tych książek nie było jednak łatwe. Bardzo trudne było zwłaszcza przekonywanie recenzentów z wydawnictwa, by nie protestowali przeciwko zachęcaniu młodzieży do samodzielnego wykonywania doświadczeń chemicznych. Bardzo dużo wysiłku włożyłem, by wszystkie eksperymenty były maksymalnie bezpieczne. Wielu osobom nie odpowiadało też, że są to książki napisane jakby w dialogu z czytelnikiem, język książek był potoczny, a nie tak formalny jak w podręczniku, mało też było tzw. teoretycznej podbudowy.

Wiele osób zostało w Polsce chemikami dzięki Pana książkom. Czy miał Pan jakiś znaczniejszy odzew "na bieżąco"?

O, tak. Miałem wiele spotkań z czytelnikami, niekiedy w zupełnie zaskakujących okolicznościach, ale najciekawsze były zawsze listy. Gdy jakiś cykl artykułów był udany, listów było bardzo dużo. Regułą było, że miesięcznie przychodziło 100 - 150 listów. W odpowiadaniu na nie bardzo pomagała mi żona. Były to często prośby o doradzenie gdzie kupić moje książki, gdzie iść na studia, niekiedy były prośby o odczynniki, ale zdarzały się też listy szczególne. Na przykład przez pewien czas prowadziłem korespondencję z kimś, kto zaplanował sobie, że będzie otrzymywać ropę naftową z gliny poddanej działaniu wysokiego ciśnienia. Zdarzały się prośby nietypowe, np. o przepis na klej, którym można by przykleić zbyt odstające uszy albo o sposób na ... wysadzenie babci, ale takie "wysadzanie nieszkodliwe, by babcia tylko trochę podskoczyła.

Ale całą tę pracę popularyzatorską wykonywał pan jednocześnie z pracą zawodową

Na początku, od około połowy studiów aż do 1962 roku pracowałem w Głównym Urzędzie Miar. Miałem doskonałego szefa. To on doradził mi kierunek specjalizacji. Wpierw zdecydowałem się na chemię fizyczna, w jej ramach na elektrochemię, dalej zawęziło się to do galwanotechniki, a wreszcie wyspecjalizowałem się w zagadnieniach nieniszczących metod badania grubości powłok galwanicznych. To są całkiem ciekawe zagadnienia, gdyż wcale nie jest łatwo wymyślić metodę pomiaru grubości cienkiej warstwy metalu bez jej niszczenia.

Po pewnym czasie zmieniło się kierownictwo GUM i przeniosłem się do Instytutu Mechaniki Precyzyjnej i był to udany wybór. Znowu miałem dobrego szefa, który nie tylko dał mi w znacznym stopniu wolną rękę w pracy badawczej, ale również akceptował moją pracę jako popularyzatora. Muszę przyznać, że praca w Instytucie dała mi wiele satysfakcji. Udało nam się na przykład skonstruować w pełni skomputeryzowane urządzenia do nieniszczącego badania powłok. Sprzedawane są one obecnie do USA i Kanady, a więc nie ma się czego wstydzić. Zajmowałem się też z racji swojej specjalności konserwacją zabytków. Mogę wspomnieć o rekonstrukcji Zamku Królewskiego w Warszawie - w pewnym sensie przez moje ręce przeszły wszystkie elementy metalowe, poczynając od kopuły na wieży, przez elementy zegarów, złocenia - aż do klamek. Zajmowałem się też nową metodą konserwacji zabytków cmentarnych. Malowanie elementów żeliwnych nawet najlepszymi farbami daje ochronę przed korozją przez 3 - 5 lat, ale po odpowiednim nałożeniu cienkiej warstwy cynku można dać gwarancję na 20 lat, że korozja nie nastąpi.

Czy ma Pan jakieś hobby poza chemią?

Chyba mógłbym powiedzieć, że jest to historia. Razem z żoną zbieramy dokumentację dotyczącą spraw AK-owskich i wschodnich, np. dotyczącą "naszego" gimnazjum w Maczkowie. Organizujemy rożne zjazdy koleżeńskie, opracowujemy monografie historyczne.

Czy Pana rodzina podzielała Pana chemiczne zainteresowania?

Jeden z synów jest informatykiem, a drugi historykiem. chemią nigdy się nie interesowali, choć wykonywaliśmy wspólnie doświadczenia chemiczne. Do dziś wspominamy "wysadzenie kolubryny" po lekturze "Potopu". Zrobiliśmy czarny proch i kolubryna została wysadzona, niestety razem z szybą od balkonu. Na szczęście żona była do podobnych niespodzianek przyzwyczajona i po prostu kazała wstawić zamiast szyby kawałek dykty. Zresztą, żona wiele mi pomagała - nie tylko w odpowiadaniu na listy czytelników, ale również w redagowaniu moich książek tak, by były zrozumiałe dla każdego.

Czy teraz przygotowuje Pan jakieś nowe książki dla młodych chemików?

Nie, ostatnio jestem zajęty sprawami związanymi z pracą zawodową. Zresztą, zainteresowanie chemią wśród młodzieży jest teraz chyba mniejsze niż kiedyś, nakłady książek są mniejsze i wydawnictwom trudno jest się zdecydować nie tylko na wydawanie nowych książek, ale także na wznowienie tych, które wydano wcześniej. Niestety, nie mam na to zbyt wielkiego wpływu.

Na pewno wiele Pańskich książek jest poszukiwanych, życzymy więc szybkich wznowień i dziękujemy za rozmowę.

(KCh 5/94)